1. بقيّة اللَّه؛ انسان كامل‏

 مي‏گويند: والعصر ان الانسان لفي خسر. عصر، انسان كامل است، امام زمان(ع) است؛ يعني عصاره‏ي همه‏ي موجودات. قسم به عصاره‏ي همه‏ي موجودات؛ يعني قسم به انسان كامل.(3)

 عصر، هم محتمل است كه در اين زمان حضرت مهدي(ع) باشد يا انسان كامل باشد كه مصداق بزرگش رسول اكرم‏صلي الله عليه وآله وسلم و ائمه هدي‏عليهم السلام و در عصر ما حضرت مهدي(ع) است. قسم به عصاره‏ي موجودات عصر، فشرده‏ي موجودات، آن‏كه فشرده‏ي همه‏ي عوالم است. يك نسخه است، نسخه‏ي تمام عالم. همه‏ي عالم در اين موجود، در اين انسان كامل عصاره شده است و خدا به اين عصاره قسم مي‏خورد.(4)

 حضرت مهدي(ع)، ابعاد مختلفه دارد كه آن‏چه كه براي بشر واقع شده است، بعض ابعاد اوست.(5)

 پيغمبر مي‏خواست همه‏ي مردم را علي بن ابي طالب(ع) كند، ولي نمي‏شد و اگر بعثت، هيچ ثمره‏اي نداشت الاّ وجود علي بن ابي‏طالب(ع) و وجود امام زمان(ع)، اين هم توفيق بسيار بزرگي بود. اگر خداي تبارك و تعالي، پيغمبر را مبعوث مي‏كرد براي ساختن يك چنين انسان‏هاي كامل، سزاوار بود. لكن آن ها مي‏خواستند كه همه، آن طوري بشوند، آن توفيق حاصل نشد.(6)

 مسأله‏ي حضرت بقية اللَّه الاعظم، مهدي موعود (عج)، يكي از بارزترين و بديهي‏ترين مسايل اسلامي و مورد تأييد و اعتقاد همه‏ي مسلمانان به ويژه شيعيان است، زيرا صدها آيات قرآني و روايات نبوي اين مسأله‏ي با اهميت را به طور گسترده و مبسوط عنوان و مطرح ساخته‏اند و جزئيات آن را با بياناتي دقيق و روشن، ذكر كرده‏اند، به طوري كه ابهامي براي كسي باقي نگذاشته‏اند.

 تمامي فِرَق اسلامي - تقريباً - اين آيات و روايات و مفاد آن‏ها را به نحوي دركتب حديثي و كلامي و تفسيري و احياناً رجالي و تاريخي خود متعرض شده‏اند و درباره‏ي آن به شكل‏هاي مختلف سخن گفته‏اند، تا جايي كه مي‏توان ادعا كرد كه كم‏تر دانشمند و عالمي، بلكه مسلماني يافت مي‏شود كه به اين موضوع مهم و خطير نپرداخته، يا اين‏كه اين مطلب به گوش او نرسيده باشد.

 شاهد روشن و قوي اين مدعا، صدها كتابي است كه در طول تاريخ، با استفاده از اين نام شريف و مقدس به وجود آمده است. امّا اين مسأله‏ي مقدس و بديهي - بسان هر مسأله‏ي ديگر ديني و اسلامي حتي مانند الوهيّت و ربوبيّت و نبوت و رسالت - گه‏گاهي مورد سوء استفاده‏ي افراد يا گروه‏هايي البته با انگيزه‏هاي شخصي يا سياسي، قرار گرفته و مي‏گيرد و اهداف و اغراض خاصي از اين عمل دنبال شده و مي‏شود.

 آسيب‏شناسي تربيتي مهدويّت، يكي از مصداق‏هاي بحث عام‏تري است كه از آن، به عنوان آسيب‏شناسي در تربيت ديني ياد شده است. براي توضيح اين كه مقصود از آسيب‏شناسي تربيتي مهدويّت چيست، نخست بايد به جنبه‏ي تربيتي مهدويّت اشاره كرد. اعتقاد به وجود و ظهور امام مهدي (عج)، از جمله‏ي اعتقادات اسلامي و شيعي است و هم‏چون ساير اجزاي اين اعتقادات، لوازم تربيتي معيني بر آن مترتب است. بر اين اساس، مهدويّت، تنها مسأله‏اي اعتقادي نيست، بلكه از بعد تربيتي نيز برخوردار است. هنگامي كه ما مشخص مي‏كنيم بر اساس متون روايي، اعتقاد به وجود و ظهور مهدي (عج)، ضروري است، مجموعه‏اي دانشي را براي افراد فراهم نموده‏ايم. اما هنگامي كه اين مجموعه‏ي دانشي، به همراه خود، تحولات هيجاني، عاطفي و عملي معيني را ايجاد مي‏كند كه ضمن آن، افراد مي‏كوشند خود را براي ياوري امام مهدي (عج) مهيا سازند، چهره‏ي تربيتي مهدويّت آشكار مي‏گردد.

 با توجه به جنبه‏ي تربيتي مهدويّت، اكنون مي‏توان مقصود از آسيب‏شناسي معطوف به آن را مشخص كرد. در اين‏جا، آسيب‏شناسي، حاكي از بازشناسي موارد سوءبرداشت يا سوءعملكرد در جريان تربيتي مهدويّت است. تا جايي كه به ذات دين، مشتمل بر مهدويّت، مربوط است، نمي‏توان از آسيب و آسيب‏شناسي سخن به ميان آورد. اما هنگامي كه جريان تربيت ديني، مشتمل بر بعد تربيتي مهدويّت، شكل مي‏گيرد، امكان ظهور آسيب و بنابراين آسيب‏شناسي فراهم مي‏گردد؛ زيرا در جريان تربيت ديني، دست آدمي گشوده مي‏شود و اكنون اوست كه بايد با فهمي كه از دين كسب مي‏كند، به عمل روي آورد و زمينه‏ي تحقق برداشت‏هاي خود را هموار كند. در طيّ اين مسير است كه افق كوتاه ديد آدمي، بدفهمي‏ها را در دامن مي‏پرورد، چنان‏كه دامنه‏ي محدود همّت او، بدكرداري‏ها را در پي مي‏آورد. از اين رو، آسيب‏شناسي تربيتي مهدويّت، تلاشي براي بازشناسي اين گونه لغزش‏هاي فكري و عملي در جريان تحقق بخشيدن به بعد تربيتي مهدويّت است.

 يكي از شبهاتي كه با عقيده‏ي مهدويّت مطرح است، وجود روايت‏هاي ضعاف يا مجاهيلي است كه در تراث مهدويّت به چشم مي‏خورد. گاه گفته مي‏شود كه مؤلفين اين تراث با ذوق خود، هر حديثي را جمع نموده‏اند، بي آن‏كه در صحت يا ضعف آن‏ها تأملي كرده باشند.

 نويسنده‏ي معاصر ((عبدالرسول لاري)) معروف به (احمد الكاتب) در كتاب خود در اين باره مي‏نويسد: ((نزد قدماء اخباريين، اين چنين معروف بوده كه هر روايتي را بدون بررسي در سند آن اخذ مي‏نمودند، ولي بعد از آن، حركت جديدي پديد آمد و بين روايات تميز داده مي‏شد تا زماني كه حركت اصوليين پديدار گشت و اخبار را به دسته‏هاي مختلف از قبيل: صحيح، حسن، قوي،  ضعيف تقسيم نمودند. ولي اين تطور و حركت، شامل روايت‏هاي تاريخي را كه حول موضوع ولادت امام دوازدهم هم مطرح بوده، نگرديد)).(1)

 وي در جاي ديگري از كتاب خود مي‏نويسد: ((من معتقدم كه خواننده‏ي عادي، احتياجي ندارد كه خود را به زحمت انداخته و علم درايت و روايت را فراگرفته تا بتواند روايت‏هاي تاريخي را كه در رابطه با ولادت امام محمد بن الحسن العسكري(عج) وارد شده، بررسي نمايد و يا اين كه از علماي متخصص در تاريخ بوده باشد؛ زيرا مؤلفين اين كتب كه مجموعه‏ي اين نوع روايت‏ها را جمع كرده‏اند، خود را از ابتدا راحت نموده و گفته‏اند كه ما اثبات وجود امام دوازدهم را از طرق فلسفي - نظري مي‏نماييم و احتياجي به روايت‏هاي تاريخي نداريم و اگر چنان چه توجهي به آن‏ها مي‏نماييم، از باب تأييد است...)) سپس مي‏گويد: ((اعتقاد من بر اين است كه اينان از باب اين كه شخص غريق به هر شيئي دسترسي پيدا نمود اخذ مي‏كند، هر روايتي را جمع نموده‏اند و الاّ خود از هر كس ديگر آگاه‏تر به ضعف اين رواياتند....)).(2)

 آگاهي از معارف ناب ائمه‏ي معصومين ‏عليهم السلام تنها با دست‏يابي به روايت‏هاي صحيح و معتبر امكان‏پذير است كه آن نيز به شناسايي منابع معتبر و موثق بستگي دارد. از اين رو، شايسته است، پيش از پرداختن به مباحث مهدويت و بررسي حديث‏هاي موجود در اين باره، منابع موجود در اين زمينه را بشناسيم در نخستين گام، به كتاب غيبت نعماني مي‏پردازيم؛ زيرا يكي از منابع كهن و بسيار معتبر در زمينه‏ي مهدويت و امام زمان (عج) است.

 در آغاز اين بحث، درباره‏ي شخصيت نگارنده‏ي كتاب، سخن مي‏گوييم. سپس انگيزه‏ي وي از نگارش كتاب و سرفصلهاي آن را مي‏آوريم. در ادامه، ثقه بودن سه تن از مشايخ وي را از نظر علم رجال بررسي مي‏كنيم.

 در پايان نيز به بررسي شخصيت رشته پيوند ما با كتاب؛ يعني ((ابوالحسين محمد بن علي شجاعي)) و دلايل معتبر بودن كتاب و صحت انتساب آن به نعماني مي‏پردازيم.

 بيشتر فلاسفه‏ي پوزيتيويسم به ويژه ماركسيست‏ها در سده‏ي نوزدهم و بيستم، درباره‏ي سنت‏ها و مرحله‏هاي تاريخ به بحث پرداخته‏اند.

 بهترين دست آوردي كه ماركسيسم، به انديشه‏ي بشري تقديم كرد، اصل جبر تاريخي(1) و كوشش براي كشف سنت‏ها و مراحل تاريخ، نيز اهميت شناخت قوانين آن براي پيش‏بيني مسير حركت تاريخ و پي‏آمدهاي آن بود. ماركسيسم درباره‏ي شناخت سنت‏هاي تاريخ و نقش آن در ارتقاي بينش و آگاهي انسان و تأثير فعاليت‏هاي مثبت در رويكرد مرحله‏ي تاريخي كه انتظار آن مي‏رود، نيز كاوش مي‏كند.

 اما ماركسيسم با انكار وجود خداي متعال و تحريف دين الهي در برخورد و تعامل با پيامبران، گرفتار لغزش شد، كه پي‏آمد آن، عدم موفقيت در كشف مراحل كلي حركت تاريخ و شناخت سنت‏هايي است كه مقطع كنوني و گذار را به مرحله‏ي آينده انتقال مي‏دهد و در پايان محتومي نگه مي‏دارد.

 انديشه‏ي بشري از راه افكار ماركسيستي، در سده‏ي 19 ميلادي، جبر تاريخي را درك كرد و به كشف مراحل و مقاطع جبري تاريخ و قوانين كلي آن پرداخت، اما در كشف خود به راه اشتباهي رفت.(2) در مقابل، انديشه‏ي نبوي، از آغاز پيدايش در بيش از هزار سال پيش، تصور خود از حركت جامعه‏ي بشري را براساس جبر تاريخي نهاد و انديشه‏اي روشن از سنت‏ها و مراحل تاريخ را تقديم كرد.

 تا سال 260 ه. ق. شيعيان، به جز در زمان‏هايي كه امامان شيعه‏عليهم السلام در زندان به سر مي‏بردند يا در خانه‏ي خود زير نظر بودند، آزادانه با آنان ارتباط داشتند و به طور مستقيم از هدايت و فيض معنوي آنان بهره‏مند مي‏گشتند. دراين سال با شهادت امام حسن عسكري‏عليه السلام، به ناگاه شيعيان با وضع پيش بيني نشده‏اي روبه‏رو شدند. آنان به يك باره، امام خويش را در پس پرده‏ي غيبت يافتند. به طور طبيعي، نخستين پرسش و چشم‏داشت شيعيان در شرايط جديد، اين بود كه چگونه مي‏توانند با امام خويش، ارتباط برقرار كنند و چاره‏ي مشكل‏هاي خويش را از او بجويند.

 اين پرسش بي پاسخ نماند و در نخستين فرصت پس از آغاز غيبت صغري‏، راه دست يابي به امام‏عليه السلام و چگونگي ارتباط با او در شرايط پديد آمده، به آگاهي گروهي از شيعيان رسيد. يكي از روايت‏هاي تاريخي بر جا مانده از آن دوره كه بر مدعاي ياد شده، دلالت دارد، گفته‏ي شيخ صدوق درباره‏ي گروهي از شيعيان قم است. آنان مانند هميشه، براي ديدار با امام عسكري‏عليه السلام و تقديم هديه‏هاي مالي و وجوه شرعي و نامه‏هاي حاوي سؤالات شيعيان قم، به سامراء رفته بودند. اين گروه در سامراء با شهادت امام يازدهم‏عليه السلام و ادعاي دروغين امامت از سوي جعفربن علي الهادي - برادر امام عسكري‏عليه السلام - روبه‏رو شدند. چون جعفر - كذاب - نتوانست نشانه‏هاي لازم براي اثبات امامت خويش را به آنان ارايه دهد، پس از سرگرداني و گذر از مشكلاتي، راه بازگشت در پيش گرفتند. همين كه به بيرون شهر سامراء رسيدند، پيك امام دوازدهم(عج) با آنان ديدار كرد. بدين ترتيب، آنان به درك فيض ديدار با آن بزرگوار موفق شدند. آن حضرت در همين ديدار به گروه قمي‏ها فرمود كه از آن پس براي ديدار يا انجام امور مربوط به امام‏عليه السلام، ديگر به سامراء نروند؛ زيرا ايشان براي انجام امور ياد شده، نماينده‏اي در بغداد خواهد گمارد.(1)

 گذر زمان نشان داد كه نماينده‏ي گمارده شده در بغداد، همان ((عثمان بن سعيد عمري))؛ نخستين سفير و نايب ناحيه‏ي مقدّسه در دوران غيبت صغري‏ است كه جامعه‏ي شيعه را حتي در دورترين سرزمين‏هاي شيعه نشين جهان اسلام، رهبري مي‏كرد.(2)

 عقايد، اخبار و احاديثي كه در بستر اين فرهنگ نيازمند بررسي و نقد هستند، كم نيستند. فقهاي اسلام از عصر غيبت تاكنون سعي بر حراست اخبار و احاديث از نفوذ خطاها، تحريف‏ها و انحرافات داشته‏اند. اگر زحمات آن بزرگواران نبود، سرنوشت اسلام و تشيع دستخوش مخاطرات عظيم فكري مي‏گشت و راه كشف حقيقت بر همگان مسدود مي‏شد.

 از جمله داستان‏هايي كه تحت تأثير حوادث زمان خود شكل گرفته و پس از مقداري تحريف، تطبيقي بي‏جا در مورد آن صورت گرفته، و در برخي مجامع روايي شيعه نفوذ كرده است، داستاني است به نام((جزيره‏ي خضراء)). از آن جا كه در دو دهه‏ي گذشته با قلم فرسايي برخي افراد بي‏اطلاع از تاريخ، اين داستان منتشر شده و به علاوه، در تكلفي ناشيانه، آن را بر مثلث برمودا تطبيق كرده‏اند، لازم شد در اطراف اين واقعه، كنكاش بيشتري صورت گيرد تا اذهان ارادتمندان به حضرت وليّ عصر (عج) از اين گونه خطاها پيراسته شود.(1)

 مباحثي كه در اين بررسي بدان پرداخته خواهد شد، عبارتند از:

 خلاصه‏ي داستان جزيره‏ي خضرا

 يكي از ويژگي‏هاي رواني آدمي اين است كه هماره در رويارويي با امر تازه و بديع، حالت دفاعي به خود مي‏گيرد و كم‏تر به پذيرش آن گردن مي‏نهد. اين امر به ويژه آن گاه تشديد مي‏شود كه پديده‏ي جديد حالت رمزگونه داشته باشد و اعتقاد به آن، زمينه ساز تحولي بنيادين در باورها، انديشه، منش و روش زندگي او شود. برعكس، در برابر موضوعي كه پيشينه داشته يا در زمان‏هاي پيش، يك يا چند بار رخ داده است، مقاومت چنداني از خود نشان نمي‏دهد و به سادگي، آن را مي‏پذيرد.

 يكي از شيوه‏هاي چيره شدن بر اين وضعيت، عادي جلوه دادن آن مسأله است. يعني بايد اين نكته را به جامعه تبيين كرد كه موضوع مورد نظر، مسبوق به سابقه بوده و براي ديگران نيز رخ داده است. قرآن كريم نيز همين شيوه را به كار گرفته است. در صدر اسلام، روزه، حكمي جديد و همراه با اندكي مشقت بود؛ زيرا روزه دار مي‏بايست از بسياري از امور مباح چشم بپوشد و از ارتكاب آن‏ها خودداري كند. شايد برخي مسلمانان در برابر چنين حكم بي‏سابقه‏اي، واكنش نشان مي‏دادند و آن را به سختي مي‏پذيرفتند. از اين رو، قرآن كريم، ابتدا مسلمانان را از نظر رواني براي پذيرش آن آماده مي‏كند. خداوند متعال مي‏فرمايد:

 يا ايها الذين امنوا كتب عليكم الصيام كما كتب علي الذين من قبلهم.(1)

 اي كساني كه ايمان آورده‏ايد! روزه بر شما نوشته شد، همان گونه كه بر پيشينيان شما، نوشته شد.

 يعني مپنداريد كه اين تكليف، مسأله‏اي بي‏سابقه و فراتر از توانايي شما است. هرگز چنين نيست؛ زيرا وجوب روزه، حكم متداولي است كه گذشتگان نيز موظف بوده‏اند آن را انجام دهند.

 گفتا: تو خود حجابي، ورنه رخم عيان است‏

 گفتم كه از كه پرسم جانا نشان كويت؟

 گفتا: نشان چه پرسي، آن كوي بي نشان است‏

 راستي! انتظار چيست؟ چرا اين‏قدر به آن سفارش و پيرامونش گفت‏وگو شده است؟ تو پيام انتظار را نه تنها از لابلاي امواج بلند كلام مهربان رسول‏صلي الله عليه وآله و نسيم رساي سخنان بي‏همتاي علي‏عليه السلام - كه پدران امّت لقب گرفته‏اند(1) - مي‏شنوي، بلكه صداي هر يك از معصومين‏عليهم السلام ضمير هشيار تو را با ضرورت و اهميّت آن آشنا مي‏كند.

 زماني مي‏توانيم معناي انتظار و حقيقت آن را درك كنيم كه بدانيم و لمس كنيم امام زمان(عج) را براي چه مي‏خواهيم قبل از اين‏كه معرفت به مهدي موعود پيدا كنيم، يك پيش فرض لازم و ضروري است و آن اين است كه او را براي چه مي‏خواهيم و اصلاً چه ضرورتي به وجود او مي‏باشد. در واقع تا نسبت به اين مسأله تشنه نشويم، به حقايق آن دسترسي نخواهيم داشت. مادامي كه اين عطش انتظار و اين احساس نياز و به تعبير زيباي معصومين،عليهم السلام اضطرار و افتقار به حجت و امام عصر (عج) شكل نگيرد، به دنبال حضرتش نخواهيم رفت و د رانتظار ظهورش حركتي نخواهيم داشت كه:

 آب كم جو، تشنگي آور به دست

تا بجوشد آبت از بالا و پَست‏

 از اين رو مناسب است نگاهي دوباره به مقوله انتظار داشته باشيم. ما در اين بازخواني مروري خواهيم داشت بر عناوين زير:

 از تأسيس چنين گروه و مؤسسه‏اي براي شناخت امام زمان(عج) بسيار خوشحال و مسرورم. خداوند به آن كسي كه اين انديشه را مطرح و اين جمع را دعوت و مقدمات كار را فراهم كرده، در دو جهان توفيق دهد. شما مي‏دانيد كه امروز هجوم بر مسأله‏ي امام زمان(عج) بيش از هر زماني است؛ چون انقلاب به نام ولايت فقيه انجام شده و ولايت فقيه هم شعبه‏اي از ولايت امام زمان (عج) است. پس دشمنان به فكر افتادند به جاي اين كه با ولايت فقيه مبارزه كنند و اين شاخه را بزنند، ريشه را بزنند. به هر حال، اگرچه اين هجوم‏ها ضرر دارد، ولي داراي فوايدي نيز خواهد بود؛ زيرا سبب مي‏شود ما در اصول عقايد خودمان بيشتر كار كنيم. يعني همين طور كه در فقه بيشتر كار كرده‏ايم و تا حدّي فقه را شسته و رفته مطرح مي‏كنيم، مي‏توانيم عقايد را هم به صورت شسته و رفته مطرح كنيم. در ميان پرانتز بد نيست اين تاريخچه‏ها را از ما بشنويد. ما مي‏ميريم و اين‏ها شنيده نمي‏شود. شيخ مهدي حكمي يكي از علماي پايين شهر قم بود. او پسري داشت كه طلبه بود كه هم بحث آقاي بدلا بود. بالاخره از بيوت علم هم كساني مصداق اين آيه مي‏شوند كه: يخرج الميت من الحيّ. او در سال 1322 شمسي كتابي به نام اسرار هزار ساله نوشت. اين كتاب در آن زمان خيلي صدا كرد و علماي تهران و شهرستان خواهان جواب دادن به آن شدند. چند نفر جواب نوشتند. در ميان آن‏ها، جواب امام مرغوب بود و آن را انتخاب كردند. بعد آن طرف، به امام پيغام داده بود. خود حضرت امام خميني‏قدس سره به من فرمود، كه وي به من پيغام داد كه من به اين شبهات معتقد نبودم، ولي جوان‏ها اين‏ها را مطرح مي‏كردند. من هم ديدم كه شما [روحانيت‏] عكس العملي نشان نمي‏دهيد، اين‏ها را نوشتم و چاپ كردم تا شما حركتي كنيد و جواب اين‏ها را تهيه كنيد. [حالا اين عذر بوده يا نبوده، معلوم نيست‏]، همين سبب شد كه كشف الاسرار مقداري از شبهات را حل كرد. يعني اگر آن كتاب نبود، كشف اسرار نبود. بالاخره آفرينش شيطان، مايه‏ي تكامل ماست. دشمن، مايه‏ي تكامل است. اگر در شهر يك داروخانه باشد، پيشرفتي در آن نيست. اما اگر دو داروخانه باشد، رقابت هست. بالاخره اين كتاب‏ها سبب مي‏شود كه ما در مسايل عقيدتي بيشتر كار كنيم و فكر و مطالعه داشته باشيم. استادي داشتم به نام مرحوم آيت‏اللَّه حاج محمد حسين خياباني. ايشان به نقل از استادش، مرحوم شريعت اصفهاني (كه استاد مرحوم آقاي بروجردي هم بود) گفت: ((ما بايد بكوشيم همان گونه كه اخبار فقه منقّح شده است، اخبار عقايد را هم منقح كنيم، زيرا در ميان اين‏ها اسرائيليات، مسيحيات، مجوسيات و روايات غُلات هست)). اين مسأله يكي از آرزوهاي آن مرد بزرگ بود. بنابراين از اين‏كه آقايان در ميان عقايد، اين بخش مهم را به عهده گرفته‏اند، تشكر مي‏كنم. اين جلسه هم يك نوع تقديري است از آقايان. برگرديم به مباني كلامي مهدويّت. ما همه را نمي‏گوييم. مقداري را مي‏گوييم، بقيه هم براي فرصتي ديگر بماند.

ديدگاه‏ها

 مسأله‏ي مهدويّت به خاطر ابعاد متعدد آن از منظرهاي مختلف و زواياي گوناگون قابل بررسي‏است. مي‏توان آن را از جنبه‏هاي اعتقادي،(1) تاريخي،(2) فلسفه‏ي تاريخ،(3) روان‏شناختي، تربيتي، اجتماعي و... مورد كنكاش و بررسي قرار داد. نوع رويكرد به مسأله و تعيين حوزه‏ي بحث و زاويه‏ي ديد براي اتخاذ روش مناسب با آن حوزه و به دست آوردن نتايج صحيح و پرهيز از اشتباه ضرورتي تام دارد.

 آن‏چه در اين‏جا ارايه مي‏شود، نگاه به مهدويت از منظر اعتقادي است. اين نگاه، حوزه‏اي وسيع و پردامنه را در برمي‏گيرد و نسبت به ديگر رويكردها به خاطر مبنا و ريشه‏اي بودن آن از نقشي مهم‏تر و اهميتي دو چندان برخوردار است.